De terugkeer van het Eiland Waan

[Huup]

Rob, kun je wat detailfotoos maken van de pantograaf? Ik denk allerlei in elkaar gestoken buisjes, staakjes en scharnieren te zien, en wil dat graag bestuderen 😉

[RobK]

@Huup, je vroeg om detailfoto's van de (bouw van de) Stemmann-pantograaf. Hier is een poging. Voor de volledigheid vertel ik er nog wat omheen.

Dit type beugel was vanaf de jaren 1950 wijdverbreid in Westduitsland; een sterk gelijkend type, maar zonder het 'parallelogrammetje' in het zwikstuk, sierde trams in het Oostblok. Na 1960 kregen deze beugels een opvolger, nagenoeg hetzelfde maar met een vast, dubbel sleepstuk in plaats van het kenmerkende zwabberende bovenstukje. In Nederland zat hij o.a. op de PCC's van de HTM (zoek op de HOVM-site naar de 1101 en de 1210).

Eerst maar de soldeermallen en de geëtste scharnierplaatjes. Het staafmateriaal is 1mm⌀ rond; doorgaans gebruik je messing, maar ik had toevallig de beschikking over een heleboel gehard metalen staaf, afkomstig uit een afgedankte opvouwbare paraplu. Het ijzerachtige materiaal is recht, laat zich op maat snijden met de slijpschijf en is goed te solderen met behulp van 15%-fosforzuur-soldeerwater.

Aan de uiteinden van de "schaardelen" - een pantograaf heeft een bovenschaar en een onderschaar - soldeer ik een plaatje met een gat van 1mm⌀ erin, met zilversoldeer. Alleen de onderste vier hebben een gat van 2mm⌀, maar dat komt straks wel.
Het solderen met behulp van een mal zorgt ervoor dat de vier bovenste staven even lang zijn, en de kortere vier onderste ook.
Een tweede mal is behulpzaam bij het in elkaar solderen van de scharen. Er moet ook nog een diagonaal tussen.


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Je ziet op de foto ook het etsplaatje met de genoemde scharnierplaatjes; ook het frame komt daarvandaan. Ik heb het getekend en er ooit twee laten etsen bij Jürgen Moog, maar ik geloof dat hij dat niet meer doet.

In deze totaalfoto zie je hoe de scharnierpunten in elkaar zitten. De twee plaatjes liggen op elkaar, een messing kopspijkertje erdoorheen, kort stukje buis daarover schuiven, draaipunt oliën (zodat het soldeer er niet in wil) en dan het buisje voorzichtig vastsolderen aan de spijker. Snel, met lagesmeltpuntsoldeer (220°), zodat de scharnierplaatjes niet te heet worden. Is het gewricht nog beweeglijk? Mooi zo, dan de rest van de spijker afknippen (pas op je ogen). 

Verder zie je de assen in het frame, 2mm⌀, waar de vier staven van de onderschaar aan vastzitten.


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

De "koolstofschoen" die langs de bovenleiding glijdt, is van 1,5mm dik koperdraad, de kern van een stuk installatiedraad. Roodkoper heeft, en houdt, een lage doorgangsweerstand aan de oppervlakte, dus is erg geschikt voor dit doel. Het slurpt wel veel hitte op bij het solderen.

Ook is te zien dat twee vertikale delen van het zwikbeugeltje doorlopen naar beneden, waar ze aangrijpingspunten vormen voor de veren die het beugeltje rechtop houden.


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Dit lijkt een scheve geschiedenis, maar dat komt doordat het oog wordt misleid door de diagonalen in de bovenschaar en de onscherpe rijdraadwirwar op de voorgrond.
Hier zijn de twee 2mm-assen duidelijk te zien. Er zitten binnen het frame busjes op gesoldeerd zodat de assen niet zijdelings kunnen verschuiven. Ook zie je nog twee veerarmen op de assen zitten, waar een trekveer tussen kan als je een grotere aandrukkracht wilt. Hoef ik niet, de veertjes van de zwikbeugel zijn al voldoende voor een goed contact.


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Het parallelogrammetje in het midden van de zwikbeugel is niet functioneel, wel beeldbepalend.

Het zou te ver voeren om het werkend te krijgen: in het echt heeft ieder hoekpunt van dat parallelogram een scharnier. Het korte onder- en bovenstuk zitten horizontaal vast, en zorgen ervoor dat het bovenvlak van het sleepstuk, dat om zijn lengteas kan draaien, horizontaal blijft, ook wanneer het zwikbeugeltje in de rijrichting naar achter wordt getrokken door de wrijving tegen de rijdraad. Bent u daar nog?


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Om te zorgen dat de beugel symmetrisch omhoog en omlaag gaat, en niet voor- of achterover klapt, heeft-ie een compensatiestang ("rechtgeleiding"), die je hier ziet uitsteken achter het frame.

Op de twee dikke assen zitten korte moment-armpjes. Eentje wijst haaks naar boven, t.o.v. de schaarstaaf, en de ander naar beneden, niet haaks maar 45° (of 135°, daar wil ik vanaf wezen). Omdat ze in tegengestelde richting wijzen, bewegen ze ook tegengesteld als de beugel omhoog gaat. De compensatiestang houdt de afstand tussen de uiteinden van de moment-armen constant, waardoor beide delen tegelijk omhoog of omlaag gaan. Mooi hè!

(Het boutje dat je ziet is M2, om een idee van de afmetingen te krijgen.)


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Essentieel is wel even dat de lengte van de compensatiestang precies goed is. Daar is een trucje voor: het zijn twee helften. Ik prik de beugel, liggend op z'n zij, netjes symmetrisch, vast op een zacht plankje. Over de twee helften van de compensatiestang komt een stukje microbuis en dat soldeer ik vast. Bingo.


Stemmann-panto 1:45 by Rob Kievit, on Flickr

Natuurlijk heb ik dit niet allemaal zelf bedacht; ik bouw voort op de ideeën van J.F.Smit, die in zijn De geschiedenis van de Blauwe Tram (Kluwer 1978, ISBN 90 201 1071 3, niet meer in druk) op p. 14 in een tekening zijn samengevat. Dat betreft weliswaar een ander type beugel, maar de principes zijn hetzelfde.


Schaarstroomafnemer by J.F. Smit ©Kluwer 1978, on Flickr

[hrp]

Me dunkt een zeer geslaagde "poging".
Wouw!
Inderdaad pas op voor de ogen bij het afknijpen van spijkerpunten, maar ook bij het 15%-ige fosforzuur.
Veiligheidsbril is bij dit werk geen overbodige luxe.

Het boek over de NZH is sowieso een aanrader.
Voor wie er nog een exemplaar wil bemachtigen op de zwarte markt: veel tekeningen van materieel, emplacementen, gebouwen, etc..
Ook een beschrijving van hoe een modeltram te bouwen. Anno 1978 natuurlijk...

Groet,
Ronald

Ik zie dat het boek via internet nog wel verkrijgbaar zou zijn.

[Huup]

Rob, bedankt voor de uitgebreide uitleg. Het is knap ingewikkeld het ding goed scharend en stabiel te krijgen, weet ik uit de ervaring van de bouw van een trambeugel in h0, lang geleden. Ik ben onder de indruk!
Mocht ik dat trammeke overigens bij de huidige zolderopruiming tegenkomen, plaats ik een foto in Heen, En en Weer: de tram.

[RobK]

Intussen gaat het dagelijks leven op het Eiland Waan gewoon verder. Eindelijk heeft Jane de gasten op het terras hun drankjes geserveerd. Ze hebben er erg lang op moeten wachten...


Eiland Waan by Rob Kievit, on Flickr

Na de laatste proefrit wordt de nieuwe eloc, "Krokodil" H53, onderworpen aan een inspectie. Daarna gaat hij naar de schilderswerkplaats.


Eiland Waan by Rob Kievit, on Flickr

Nu de H53 wordt geschilderd, is "Dwerg" A1052 achter uit de remise gehaald om bij te springen. De korte goederentram, bestaande uit een enkele lege ketelwagen, is een makkie voor deze veteraan.


Eiland Waan by Rob Kievit, on Flickr

[BartvD]