Al weer drie decennia geleden: NS en het Gat van '83

[sneek]

Treinen in het “Gat van ‘83”
Onder deze cryptische omschrijving gaan we even dertig jaar terug in de tijd, naar het jaar 1983. Dit jaar was voor de liefhebbers van Nederlands spoorwegmaterieel ongetwijfeld één van de interessantste naoorlogse jaren.
Want juist 1983 was het jaar van de overgang van oud naar nieuw materieel. De vele materieeltypen die op dat moment over de NS-sporen rolden maken ’83 wel heel interessant voor de tijdperk 4 liefhebbers onder de modelspoorders die rijden naar Nederlands voorbeeld. Verschillend materieel in verschillende oude en nieuwe kleuren reed door ons land.

Met het “Gat van ‘83” werd door de NS de periode van de zomerdienstregeling ‘83, ingaande eind mei 1983 tot de aanvang zomerdienst in mei 1984 aangeduid. In deze periode hield de aflevering van nieuw reizigersmaterieel niet meer gelijke tred met noodzakelijke afvoer van oud materieel. Door een plotselinge toename van het reizigersaanbod leek de NS flink wat zitplaatsen tekort te komen. Op de Utrechtse burelen werd becijferd dat er een tekort zou ontstaan van maar liefst 150 rijtuigen, een gat dus tussen de vraag naar zitplaatsen en het aanbod.
De aflevering van de bestelde dubbeldekkers zou nog even op zich laten wachten en het was al snel duidelijk dat er een noodoplossing moest worden gecreëerd, waarmee het tekort tot zo’n 50 rijtuigen kon worden beperkt.
Voor de nog niet aanwezige dubbeldekkers (later zouden we ze kennen als DDM-1) waren al wel 10 elektrische locs serie 1600 gereserveerd. Deze nieuwe trekpaarden moesten gedurende het gat maar extra worden benut en zo werden dus hoofdzakelijk oplossingen gezocht in de sfeer van de getrokken treinen. De 1600’en waren sinds september 1982 ook toegelaten in Bentheim en Emmerich, zodat de paradepaardjes in steeds meer diensten opdoken. Ze verdreven zelfs de 1300 grotendeels uit de zware goederendienst.

Terugkeer rijtuigen Plan K en Plan N.
De oude blauwe rijtuigen Plan N en Plan K hadden tot 1981 hun baantjes getrokken achter de elocs serie 1500 tussen Den Haag CS en Venlo. Toen zij in die diensten werden opgevolgd door de nieuwe intercityrijtuigen ICR, wisten de oudjes hun bestaan nog te rekken als ballast bij proefritten met de nieuwe 1600’en. Bovendien waren verschillende ‘bolkoppen’ Plan K  al verkocht aan museumlijnen zoals VSM en SSN.
Als onderdeel van het “Gat van ‘83” werd besloten 25 rijtuigen Plan K en N terug te laten keren in de NS-reizigersdienst. Om dit plan te realiseren moesten zelfs enkele bakken worden teruggekocht van de museumlijnen! Na een beperkte opknapbeurt in de Hoofdwerkplaats Haarlem werden de rijtuigen ingezet als versterkingsrijtuig op de IJssellijn Zwolle-Vlissingen en, gecombineerd met een 1e klas-plan E in de spitstreinen in Noord-Holland. Ook op de verbinding Rotterdam - Eindhoven en in de stoptreindienst Utrecht - Eindhoven- Horst-Sevenum waren ze te zien. Hun inzet daar kwam echter niet geheel uit de verf omdat er in de zomer van 1983 ook nog eens veel elocs met defecten aan de kant moesten. Noodgedwongen werden de treinen op het laatstgenoemde traject dan ook regelmatig vervangen door al op reserve staande treinstellen Mat’46! Aan het begin van de zomerdienst 1984 gingen de blauwe bakken Plan N en Plan K voor de tweede maal buiten dienst en nu definitief. De aflevering en indienststelling van de drierijtuig-Sprinters bracht weer wat ruimte in de materieelomloop, waardoor de oude en niet van centrale deurvergrendeling voorziene rijtuigen naar de sloop konden. Plan N verdween uiteindelijk volledig, van de Plan K’s overleefden enkelen alsnog bij de museumlijnen.

Huur Franse Corailrijtuigen.
De Franse spoorwegen introduceerden vanaf 1975 rijtuigen met verhoogd comfort onder de benaming “Comfort en rail”, samengevoegd tot de aanduiding Corail.
Al in 1978 huurde de NS een aantal rijtuigen van de SNCF. Deze naar Nederlandse begrippen moderne en luxueuze rijtuigen werden aanvankelijk (met een antiek blauw Wagon-Lits restauartierijtuig) ingezet in de zakentreinen “Intercity Plus” tussen Maastricht/Heerlen en Den Haag.
Nadat de extra service op die lijn in 1980 niet meer rendabel bleek verhuisden de rijtuigen naar een nieuwe snelle forenzentrein Groningen - Den Haag, de ‘Randstad Express’ met de beroemde treinnummers 500 en 501. Ze werden daar gecombineerd met een BKD-rijtuig type ICR.
In 1983 werd, ter opheffing van het tekort aan getrokken materieel, de huurovereenkomst van 17 Corails uitgebreid met 5 rijtuigen. De 22 bakken verdwenen uit de Limburgse treinen en gingen naast de Groningse slag rijden op de verbinding Venlo – Den Haag. Ook in die stammen werd een ICR-restauratie- en bagagerijtuig (type BKD) toegevoegd. Zo konden weer een aantal Hondekop-treinstellen worden vrijgemaakt voor andere diensten. In de zomer reed ook nog eens een DB-bagagerijtuig mee in enkele treinen ten behoeve van het vervoer van fietsen. De treinsamenstelling kreeg helemaal een internationaal tintje als de trein werd getrokken door een 1500. In september 1984 vertrokken alle Corailrijtuigen definitief terug naar La France.

Plan E-rijtuigen en Blauwe Engelen.
In mei 1983 werden in Friesland de laatste rode en gele diesels Plan X, beter bekend als Blauwe Engel, vervangen door de nieuwe Wadlopers. De hierbij vrijgekomen dieseltjes kregen een beperkte opknapbeurt in de werkplaats te Haarlem. Uitzonderlijk was dat een aantal stellen ook in de hoofdwerkplaats voor goederenwagens te Amersfoort werd opgeknapt. Treinstel 96 kreeg daar een zelfs een op hoogglans glimmende laklaag. Het betrof 7 motorrijtuigen DE1 en 12 rode dieseltweetjes die een beperkte opknapbeurt kregen zodat ze tijdens ‘Het gat’ nog even  op de baan konden blijven. Na de beperkte revisie konden ze worden ingezet op de lijnen Arnhem - Winterswijk (3 gekoppelde tweetjes in de spits), Zwolle – Enschede en Zwolle – Emmen.  Ook reden ze als versterking op andere diesellijnen. De motorrijtuigen reden op hun stamlijntje Almelo - Mariënberg en als versterking tussen Enschede/Winterswijk en Apeldoorn. Door de inzet van de ro(n)kende dieseltjes konden de daar ingezette trekduwtreinen van blauwe Plan E-rijtuigen met aan weerskanten een dieselloc serie 2200 worden opgeheven. De rijtuigen van die stammen waren hard nodig in de elektrische getrokken dienst. Ze kwamen tot inzet in lange spitstreinen op de IJssellijn Zwolle – Vlissingen, de Veluwelijn en in de kop van Noord-Holland.

Enkele buiten dienst gestelde postrijtuigen van het aan Plan E gelieerde Plan L (2 al in 1980 afgevoerde en 2 in 1982 uit de Beneluxdienst gehaalde exemplaren) werden verbouwd en in IC-kleurstelling gebracht. Als Df-fietsenrijtuig gingen zij vanaf de zomer ’83 meerijden in de IC’s tussen Zandvoort en Limburg.

Treinstellen materieel ’46.
Het roemruchte groene na-oorlogse stroomlijnmaterieel ’46 stond al bijna geheel op reserve. In de zomer van 1983 sleten de laatste stellen hun kilometers rond Maastricht. Door een hoge mate van uitval van andere materieelsoorten (de genoemde defecte elocs, maar ook Hondekoppen en de treinstellen ICM-0 op Nijmegen - Amsterdam), moesten de oudjes nog heel wat ritten invallen waardoor ze onverwachts op allerlei lijnen opdoken. Daarbij haalden ze zelfs nog Intercity-snelheden van zo’n 130 km/u.! Gedurende de tweede helft van 1983 begon de aflevering van ICM-1, maar deze stellen gingen eerst een proef- en instructieprogramma in. Tegelijkertijd bracht de instroom van drierijtuig-Sprinters een dusdanige verruiming in de treinstelpositie van de NS. Daardoor konden de Muizekoppen Mat’46 op 24 september 1983 definitief buiten dienst worden gesteld. Eén viertje reed op die dag als hekkensluiter de laatste (NS-)ritten op de voor reizigersvervoer te sluiten lijn Santpoort – IJmuiden.

Diesellocs Baureihe 216 van de DB.
In 1979 huurde de NS een vijftal locs BR 216 van de Deutsche Bundesbahn. Een toename in het goederenvervoer dreigde in dat jaar een tekort aan diesellocomotieven te veroorzaken. De rode en beige/blauwe locs uit Oldenburg werden ingezet voor de buurtgoederentreinen in Groningen en Friesland. Eén krachtige DB 216 was in staat drie multiple gekoppelde NS 2400’en te vervangen!
In 1983 werd de huur uitgebreid tot in totaal zeven locs. Vanuit de lijnwerkplaats Zwolle werden de locs ingezet voor de NAM-olietreinen tussen Schoonebeek en Almelo. Met stukgoedtreinen voor Van Gend & Loos kwamen de Duitse locs zelfs tot Utrecht. De Leeuwarder afvoertrein van ‘geelbanders’ werd ook vaste kost voor de 216.  Maar ook enkele reizigerstreinen, bestaande uit dieselrijtuigen Plan E, tussen Zwolle en Enschede werden begin jaren tachtig met een 216 gereden. Tijdens het “Gat van ‘83” waren die rijtuigen weer in de elektrische dienst nodig en werden de ritten naar Twente gereden met DE2-stellen. De huur van de DB-locs eindigde met ingang van de zomerdienst 1984.

Met ingang van die zomerdienst, eind mei 1984, was het gat gedicht. Er was weer voldoende nieuw materieel voorhanden. De eerste bestelling van 226 ICRijtuigen was volledig afgeleverd evenals de Sprinters SGM. Het Intercitymaterieel, de Koplopers ICM-1, was in aflevering en maakten Hondekoppen vrij die op hun beurt weer het  Mat’46 en de getrokken treinen konden vervangen.

Bovenstaande relaas maakt wel duidelijk dat 1983 een bijzonder jaar was op het Nederlandse spoor. Zo namen we ook afscheid van de Hembrug ten gunste van de tunnel (binnenkort een reportage in de Railmagazine!) en werd de 1658 als jongste eloc in dienst gesteld.
Veel verschillende oude en nieuwe materieeltypes in zowel huisstijlgeel als oude kleuren gaven een bont en gevarieerd beeld. Dankzij de vele uitgekomen modellen is het jaar 1983 dus bijna een must voor de ‘tijdperk 4 rijder’ die natuurgetrouw wil rijden. Als je bedenkt dat er toen ook nog steeds enkele blauwe 1100’en met voorzetneus reden, bruine diesellocs en dus groene en rode treinstellen dan is ook in model veel mogelijk. Wat te denken van een stammetje Plan K van Elotrain, Plan N van Heris, straks getrokken door een 1500 van Elotrain?

Hebben jullie nog leuke foto's en/of herinneringen uit deze markante periode? Deel ze met ons in dit draadje!

grtz,
Wim

[Tomasso]

Wat een interessant en leuk verhaal zeg!


Sent from my Diemaco C7 using Tapastalk HD

[roco]

Weer een leuke opfrisser Wim . Ga zo door .

gr Jos

[timtrein]

Erg leuk. En ook leuk als je bedenkt dat dit ongeveer elk decennium terugkomt! Zo had je rond 1992-1993 de wel-niet-afvoer van de asbest-Hondekoppen die nog even mee moesten, rond 2000-2002 de grote tekorten door een erg hoge defectenstand, groeiende reizigersaantallen en daardoor revisie van allerlei materieel zoals Plan U en ICK. We zijn nu tien jaar verder rond 2013 en nu is er door afvoer van DDM-1, DD-AR (ombouw) en Mat'64 (en V250 ;-)) weer materieelkrapte. Zo gek als in 1983 zal het niet worden... de mensen mogen nu gewoon staan!

[Hendrik Jan]

Zwolle, Westenholte om precies te zijn. Terwijl ik mijn huiswerk maak, hoor ik in de verte een trein. Vreemd, rare tijd. De trein uit Kampen is net in de verte langsgereden...
Ik kijk, en zie; achter het voetbalveld, over de Voorsterweg, achter de klompenfabriek Gevavi:
het kortste lijntje van Nederland; het kamper lijntje.
En wat rijdt daar? Een sleep goederenwagens richting Kampen, getrokken door een turquoise-beige Godin: een DB216! Ze kruist de overgang met het Werkerenlaantje. Ik ben reddeloos verliefd. Wat een schoonheid.

Een tijdje later bezit ik haar in H0.
Inmiddels ruim 30 jaar verder, ze is niet ouder, ze is rijper. En volledig bij de tijd, want gedigitaliseerd. En nog steeds de betrouwbaarste lok uit mijn park.

Hendrik Jan

[AB 7216]

Hoi Wim,

Even een kleine aanvulling over de rijtuigen plan K.
In 1981 werden 6 rijtuigen verkocht aan de SSN, en een stuks aan de SGB.
Deze 7 rijtuigen werden in 1982 weer terug verkocht aan de NS.  Alleen de SGB kocht in 1984 een beter exemplaar terug van de NS. De VSM heeft in deze periode geen plan K gehad.

Van de gereviseerde plan K's bleven er na het gat van 1984 nog een aantal staan op Roosendaal voor een eventuele inzet bij NS 150. Enkele van deze rijtuigen zijn via diverse omzwervingen vanaf 1995 bij de VSM terechtgekomen.

Groeten Arjen

[Boerpost]

Hoi Wim,

Compliment hoe je dit beschreven hebt! Ik was toen zelf nog niet met de hobby bezig, maar vooral nu is dit erg interessant om te lezen. Als jochie van toen 10 zag ik wel eens een trein, maar de interesse was nog niet zo sterk. Maar ik vind het geweldig om hier wat te lezen over die periode.

Groetjes, Gert

[jakop]

Heerlijk om te lezen, Wim! 

Geeft wel aan dat er eigenlijk nog wat aanvullingen nodig zijn in de collectie voor mijn Tp. '80-'93   

[spoorzeven]

Wim, wat beelden bij je uitstekende verhaal.



Een trein met Corail rijtuigen bij Boxtel, getrokken door de 1144.



Een ICM-0 bij Alphen aan den Rijn.



Een gehuurde 216 (216 157-8) met de 2226 en 529 te Almelo.



Te Kampen de 216 156-0, in afwachting van haar retourrit naar Zwolle.



De bruine 2505 rangerend te Amsterdam Coenhaven.



DE-I op de lijn Zutphen - Hengelo.



Een koppeltje Plan V steekt de Hembrug over, na het passeren van de, met de brug verdwenen, halte Hembrug.



Een duo tweetjes Mat '46 nadert Boxtel.



De blauwe 1138 met botsneus met trein naar Den Haag tussen Best en Boxtel

[Hans Reints]

Plan K bij de SSN

[verst107]

Heerlijk verhaal. Kan me- als beginnend liefhebber indertijd - de euforie herinneren toen ik de plan K en N rijtuigen zag in Amersfoort, en de Corailtrein op Gv.

Weet iemand trouwens het type Corailrijtuigen dat NS had gehuurd? B10tu bijvoorbeel. Of andere types.Ik kan daar op internet niet veel over vinden.
Cornelis

[Benjamin92]

In het Praktijkboek Modelspoorwegen in een hoofdstuk treinsamenstellingen, en die stellen dat IC 501 in de winter van 1981/1982 bestond uit een A10tu VTU-B10tu VTU-B10tu VTU-A9u VSE-A9u VU

De VTU rijtuigen hadden een middengang, terwijl het type VU met coupe´s was. VSE waren de zogenoemde Eurofima rijtuigen. Volgens mij had NS in ieder geval geen rijtuigen met bagageafdeling gehuurd.

[sneek]

  prachtige foto's en leuke verhalen/aanvulling!
Dank daarvoor.

[spoorzeven]

Voor de puristen: zie het kleurverschil op mijn laatste foto tussen de gele biezen op de Plan K en die op de Plan N. Op de Plan K zijn ze duidelijk iets geler.

[Hans Reints]

Als je plan K lang laat staan kan er dit gebeuren

O ja wat dan??...........................

.........nou kijk maar eens goed dan.