Materieel 1924 blokkendozen in model

[Rob Moerkerken]

Inleiding
Mijn favoriete periode in de Nederlandse spoorweg geschiedenis is de periode vanaf circa 1968 tot circa 1981. Het is de periode van het moderniseringsprogramma ‘Spoor naar ‘75’, dat in januari 1969 door de toenmalige Hoofddirectie van de NS werd gepresenteerd. Onderdeel van het programma was onder meer het veel bekendere ‘Spoorslag ‘70’ dat vanaf het voorjaar van 1970 een sterk verbeterde dienstregeling invoerde.
Het is een periode van grote veranderingen, zoals de invoering van een nieuwe huisstijl, die begint met het op al het materieel aanbrengen van een modern logo. Het schilderen in de nieuwe huisstijl kleuren verloopt veel langzamer, waardoor er een bonte verzameling aan ‘oude’ en nieuwe kleuren ontstaat. In die periode is er een grote diversiteit aan treinstellen, locomotieven en rijtuigen, in zowel de ‘oude’ kleuren alsmede in de nieuwe huisstijl.
In model bezit ik dan ook een flink aantal locomotieven, rijtuigen en treinstellen uit die periode in allerlei kleurvarianten en vrijwel allemaal ‘gesupert’.
Naast deze favoriete periode uit de Nederlandse spoorweg geschiedenis ben ik tevens een groot liefhebber van het materieel 1924, de blokkendoos rijtuigen. Ik bezit dan ook een flink aantal van deze, door Roco uitgebrachte, rijtuigen.


Informatie
Veel bruikbare informatie betreffende de mat.’24 rijtuigen is terug te vinden op het internet en in een aantal boeken. Ik heb met name gebruik gemaakt van de volgende websites en boeken.

Websites
www.beneluxspoor.net
www.seinarm.nl
www.railwiki.nl
www.seinarm.nl
www.martijnhaman.nl/
www.hetutrechtsarchief.nl/
www.flickr.com

Boeken
-   Van Stoom tot Stroom; Het blokkendozenmaterieel van de NS, N.J. van Wijck Jurriaanse, 2e druk, 1982
-   Elektrische treinen in Nederland, deel 1, Carel van Gestel, Bert van Reems, Lex Tempelman, 1e druk, 1992
-   Blokkendozen op het spoor, Carel van Gestel, 1e druk, 2022


Materieel 1924, blokkendozen
Het materieel 1924 bestond uit verschillende types motorrijtuigen en (volg)rijtuigen Het totaal aantal geproduceerde rijtuigen in de periode 1923 tot en met 1932 was 259 stuks in tien verschillende deelseries, zijnde: De motorrijtuigen type: mABD, mBD, mB4D, mC en mCv en de (volg)rijtuigen type: Aec, Bec, Cec, ABec en Ces.
Na de komst van het elektrische stroomlijnmaterieel vanaf 1935 werd de benaming van het materieel 1924 ‘Blokkendozen’, naar de hoekige vorm van de rijtuigen. Ook werd er wel gesproken over ‘elektrisch buffermaterieel’, ter onderscheiding van de gestroomlijnde, bufferloze elektrische treinstellen.
Met de motorrijtuigen en (volg)rijtuigen werden min of meer vaste combinaties (treinstammen) gevormd, meestal bestaande uit twee motorrijtuigen in treinschakeling en twee of drie volgrijtuigen.
De motorwagens waren aanvankelijk aan één zijde voorzien van een stuurstand in een dichte kop. Ter vergroting van de inzetbaarheid werd later ook een type motorrijtuig afgeleverd die was voorzien van een volwaardige stuurstand in combinatie met een vouwbalg (rijtuig type mCv).
In de loop der jaren werden diverse verbouwingen van het materieel doorgevoerd om dit aan te passen aan de gewenste vervoersbehoeften.
De rijtuigen gebouwd in de periode 1923 - 1929 waren uitgevoerd met houten daken en draai-stellen met het draagjuk bovenop de aspotten, zijnde het type Pennsylvania met de motordraaistellen type M en de loopdraaistellen type L. De rijtuigen gebouwd na die tijd, gebouwd in de jaren 1931 en 1932, waren uitgevoerd met een stalen dak en een nieuw type draaistellen met het draagjuk onder de aspotten, met de motordraaistellen type W en de loopdraaistellen type V.

Elektrische installatie en ligging van de leidingen op het dak van de motorrijtuigen
De motorrijtuigen waren voorzien van een elektrische installatie van Vickers, Westinghouse of Heemaf. De installaties van Westinghouse en Heemaf waren vrijwel identiek.
De ligging van de (elektrische) leidingen op de daken van de rijtuigen verschillen feitelijk alleen tussen houten en stalen daken. Bij een houten dak is er een aardleiding extra en bestaan de dakleidingen uit strip op isolatoren, bij een stalen dak liggen de leidingen in pijpen en is deze hele zaak geaard aan het dak zelf.
Later werden, in het kader van het meer stroomlijnen van de rijtuigen, diverse motorrijtuigen voorzien van stroomlijnkappen (kano’s) bij de stroomafnemers. Ook de leidingen werden zo veel mogelijk plat op het dak gemonteerd.
Er zijn ook motorrijtuigen geweest met een gedeelte van de leidingen plat op het dak en nog de houten vlonders. Hierbij waren de leidingen tussen de stroomafnemer en de dak schakelaar en tussen de dak schakelaar en de dak veiligheid plat op het dak aangebracht.
De leidingen tussen de dak veiligheid en de dak invoer bleven hoog. Hierbij bleven de leidingen op hun oude plaats.
Overigens wijken de dak installaties van de later tot motorpost (mP) of motordienstwagen (mDW) omgebouwde motorrijtuigen aanzienlijk af van de ‘standaard’. Bij deze rijtuigen heeft de installatie twee dak veiligheden gekregen dicht bij de stroomafnemers, de leidingloop is hierdoor ook geheel anders.


Stroomlijn maatregelen
Halverwege de dertiger jaren was er het plan om de rijsnelheid van het materieel te verhogen tot 125 km/uur. Een van de te nemen maatregelen was om het mat.’24 zo goed mogelijk te stroomlijnen door middel van:
-   Gestroomlijnde plaatbekleding rondom de voetstukken van de stroomafnemers (kano’s);
-   De hooggelegen leidingen op het dak van de rijtuigen verlagen tot op het dak;
-   Het aanbrengen van een dekplaat op de stelbalk aansluitend op de onderzijde van de zijwand;
-   Het aanbrengen van een schortplaat voor het draaistel onder de hoofdstuurstand.

Vanwege de oorlogsomstandigheden werd feitelijk alleen de eerste maatregel uitgevoerd. Pas na de oorlog werden diverse van deze stroomlijn maatregelen alsnog op een aantal rijtuigen toegepast.


Klasse wijziging
Met ingang van 3 juni 1956 werd de West-Europese klasse verlaging van kracht. Hierbij werden de ‘oude’  eerste en tweede klasse de ‘nieuwe’ eerste klasse en werd de ‘oude’ derde klasse de ‘nieuwe’ tweede klasse. Kortgezegd; de B-rijtuigen werden A-rijtuigen en de C-rijtuigen werden B-rijtuigen. De rijtuigen van de serie B 8532-8560 werden echter geen B-rijtuigen, maar ondergingen een verbouwing tot AB-rijtuig.Daarmee was het wijzigen van de klassen veelal niet meer dan een administratieve handeling. Van een verbetering van het zitcomfort was meestal geen sprake. De klasse wijziging hield vaak niet meer in dan het vervangen van de klasse aanduidingen op en in de rijtuigen.
De type aanduiding en de nummering van de rijtuigen werd ook niet gewijzigd.
De klasse borden werden als zodanig ook gewijzigd:
Tot 2 juni 1956   1e en 2e klasse zwart cijfer op wit vlak, 3e klasse wit cijfer op zwart vlak
Na 2 juni 1956   1e klasse zwart cijfer op wit vlak, 2e klasse wit cijfer op zwart vlak


Kleuren mat.’24 rijtuigen tijdens de overgangsperiode
In het begin van de jaren vijftig besloot de directie van de NS om andere kleuren voor al haar materieel toe te passen.
Voor het elektrisch stroomlijn materieel inclusief de gestroomlijnde postrijtuigen alsmede de mat.’24 blokkendoos rijtuigen werd gekozen voor grasgroen met een rode bies onderlangs de wagenbak.
Voor de getrokken rijtuigen werd gekozen voor de kleur Berlijns blauw met een crème gele bies  onderlangs de wagenbak bij de rijtuigen.
De nieuwe kleuren konden natuurlijk niet in één keer op al het materieel worden aangebracht. Veelal gebeurde dat pas tijdens groot onderhoud of na reparatie van schade. Daardoor is er een lange periode waarin zowel de oude als de nieuwe kleuren door elkaar heen liepen.
In het midden van de vijftiger jaren werden dan ook een aantal blokkendoos (motor)rijtuigen in de grasgroene kleur geschilderd zoals deze gold voor stroomlijnmaterieel.
Niet veel later begon, vooruitlopend op de inzet van de mat.’24 rijtuigen in de getrokken dienst, de ombouw, waarbij de rijtuigen alvast in het Berlijns blauw werden afgeleverd.
Daarnaast waren er natuurlijk nog rijtuigen die in de ‘oude’ standgroene kleur rondreden.
Rond 1955 zat voor de mat.’24 rijtuigen hun tijd als treinstel erop. Veel rijtuigen werden verbouwd tot getrokken rijtuig, dus geschilderd in het Berlijns blauw, maar er waren ook rijtuigen die in het oorspronkelijke standgroen of in het nieuwe grasgroen (verbouwd dat wel) in dienst kwamen.
In het laatste jaar van de inzetbaarheid van de mat.’24 rijtuigen in de elektrische dienst waren er  stammen mat.’24 waarin zowel oorspronkelijk standgroene, alsmede nieuwe grasgroene of  Berlijns blauwe rijtuigen voorkwamen.


Ombouw tot getrokken materieel en/of dienstmaterieel
Nadat in het midden van de jaren vijftig nieuw (stroomlijn)materieel van het type hondenkop (mat.’54) en de getrokken rijtuigen type plan E werden afgeleverd, werden de mat.’24 rijtuigen teruggetrokken uit de reguliere elektrische dienst.
Vanwege een groot tekort aan rijtuigen is een groot deel van de blokkendozen verbouwd tot getrokken rijtuig, waarbij onder meer van de motorrijtuigen de tractiemotoren en stroom-afnemers werden verwijderd en de dichte koppen werden vervangen door een doorloopkop. Hierbij werden de bij de motorrijtuigen afgenomen dichte koppen gebruikt om motorrijtuigen te creëren met aan beide zijden een volledige stuurstand, dit werden de motorposten en de motordienstwagens.
Een ander deel werd verbouwd tot dienstmaterieel, zoals bovenleidingmontagewagens, gereedschapswagens, e.d., ten behoeve van verschillende onderdelen van de NS.
Na terugtrekking van de rijtuigen uit de getrokken dienst werd ook hiervan nog een aanzienlijk deel verbouwd tot dienstmaterieel.

[Rob Moerkerken]

Mat’24 rijtuigen als reizigersmaterieel – periode 2e helft 1956 tot 30 mei 1959

Modellen mat.’24
De modeltreinfabrikant Roco heeft, in de loop der tijd, van het mat.’24 diverse type rijtuigen uitgebracht. Helaas niet alle types en ook niet altijd even precies en natuurgetrouw.
Op basis van de beschikbare Roco mat.’24 blokkendoos rijtuigen wil ik een stam van vier rijtuigen en een versterking van twee rijtuigen samenstellen, zoals deze rond gereden zou kunnen hebben in de periode vanaf de klasse wijziging van 3 juni 1956 tot het einde van de reguliere treindienst op 30 mei 1959.
Deze periode is interessant omdat er alvast blokkendoos rijtuigen waren omgebouwd tot rijtuig bestemd voor de getrokken dienst en deze rijtuigen dus blauw waren geschilderd, maar nog rondreden in de blokkendoos treinstellen. Ook reden er (motor)rijtuigen rond in de nieuwe grasgroen kleur zoals de NS deze had voorgesteld voor treinstellen en natuurlijk reed een deel van de rijtuigen nog rond in het standgroen.
Daarnaast waren er rijtuigen die in meer of mindere mate waren gestroomlijnd, uiterlijk veelal zichtbaar door de stroomlijnkappen (kano’s) bij de stroomafnemers, laag gelegen leidingen op het dak en afdekking van de stelbalk. (Motor)rijtuigen met de ‘oude’ M of L draaistellen en (motor)rijtuigen met de nieuwe W of V draaistellen.
Er is dus een bonte combinatie van rijtuigen te maken, overeenkomstig de werkelijkheid in de periode vanaf de klasse wijziging tot het einde van de reguliere elektrische dienst.


Materieel ’24 stam van vier rijtuigen
De stam van vier mat.’24 blokkendoos rijtuigen zal bestaan uit de volgende rijtuigen:
-   mBD 91xx, standgroen
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig een nummer uit de reeks 9101-9120 en 1e klasse aanduiding.
-   ABec 85xx, standgroen
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig een nummer uit de reeks 5101-5111 en 1e en 2de klasse aanduiding.
-   Cec    8160, blauw
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig het nummer 8160 en 2de klasse aanduiding.
-   mCv 9419, grasgroen
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig het nummer 9419 en 2de klasse aanduiding.

Materieel ’24 versterking van twee rijtuigen
-   Ce8c 8189, standgroen
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig het nummer 8189 en 2de klasse aanduiding.
-   mC 94xx, grasgroen
Op basis van de beschikbare informatie krijgt dit rijtuig een nummer uit de serie 9452, 9453, 9454, 9459, 9460 of 9465 en 2de klasse aanduiding.


Mat.’24 blokkendozen als dienstmaterieel – periode 1970 - 1980
Veel van de mat.’24 blokkendoos rijtuigen kregen, na het oorspronkelijk gebruik als elektrisch buffermaterieel en vervolgens het gebruik als getrokken rijtuigen, nog een tweede of derde leven verbouwd tot dienstmaterieel.
Dat dienstmaterieel was zeer divers van samenstelling, er werden rijtuigen omgebouwd tot (bovenleiding)montagewagen, gereedschapswagen, werkwagen, instructierijtuig, materiaalwagen, kantoor, sproeiwagen, slijpwagen, motordienstwagen, magazijnwagen, verblijfswagen, meetrijtuig, motorpost, enz.

Op basis van de beschikbare Roco mat.’24 rijtuigen ga ik een aantal kenmerkende, tot dienstmaterieel omgebouwde, blokkendoos rijtuigen bouwen:
-   Een gereedschapswagen;
-   Een bovenleiding montagewagen;
-   Een houtwagen, behorende bij de ongevallentrein;
-   Een motordienstwagen voor het wegleren van machinisten in opleiding;
-   De slijpwagen, als onderdeel van de slijptrein, inclusief de twee bijbehorende waterwagens;
-   De sproeiwagen, als onderdeel van de sproeitrein, inclusief de drie bijbehorende waterwagens en een bijbehorende Gs.

[Duikeend]

  volgen staat aan 

[Klaas Zondervan]

Ik ga dit ook volgen.
Op mijn baan heb ik 5 Roco blokkendozen, die ik altijd laat rijden in een vaste samenstelling.

Daarnaast ben ik ooit begonnen aan een mP/mD in messing. Is te zien in het draadje Onvoltooid messing.
https://forum.beneluxspoor.net/index.php?topic=92367.45
Die verkeert nog steeds in dezelfde staat als daar beschreven, maar gaat ooit afgebouwd worden.

[Rob Ellerman]

Idem. Heb de afgelopen jaren al wat Blokkendozen verhakseld/aangepast. Mooie gelegenheid om wat te laten zien. Nu ff gaan zoeken.....

[AB 7216]

Hier zijn ook al wat blokkendozen verbouwd, dus ik volg!

Groeten Arjen

[IJmc]

Dan ik wel.

[spoorijzer]

Hoewel ik zelf niet bouw/verbouw, heb ik sinds een half jaar interesse in de blauwe (getrokken) versies van de blokkendozen. In de afgelopen maanden heb ik een spitstrein samengesteld vanuit bestaande Roco modellen, alleen van de nieuwe(re) generaties (zie https://forum.beneluxspoor.net/index.php?topic=112608.90). Kortom, ik volgt graag mee 

[Eric B]

Ik lees ook mee 🙂

[Pauldg]

Zo, dat is op een telefoonscherm een hele dode zeerol aan tekst  , maar de laatste alinea is zeer interessant. Kom maar door!

[IJmc]

Ik heb dan een verlofgangerstrein in elkaar gezet.
De meeste mid. 60er.
Enkele wagens nog tot begin 70er te gebruiken.
Zoals deze:
https://stortenbeker.eu/groot1.asp?f1=maatschappij_type_serie&q1=ns_mat_24&o2=&f2=&q2=&o3=&f3=&q3=&start=15

[Klaas Zondervan]

Zo, dat is op een telefoonscherm een hele dode zeerol aan tekst  ,

Als je de telefoon dwars houdt worden de regels langer en de rol korter.

[Peter Wijshake]

Interessant draadje, ik volg ook even mee 

Zelf ook viertal combinaties gebouwd en er een aantal keren over gepubliceerd in het maandblad Railhobby; naast de 'standaard' Roco rijtuigen heb ik

- crème/groen zeswagenstel mBD-Bec-Aec-mCv-Cec-mC (Oude Lijn)
- crème/groen driewagenstel mABD-Ces-mC (IJmondlijn, met mC als versterking)
- groen vierwagenstel mB4D-ABecm-Cec-mCv (Alkmaars Viertje, voor de Zaanlijn)
- groen tweewagenstel mABD-Cesc ('Crisis-tweetje')

De standaard Roco's laat ik even buiten beschouwing.

[janw]

Heel interessant dit! Ik ga dit volgen.

Ik heb zelf een keer motorposten in karton gebouwd die hier te vinden zijn: https://forum.beneluxspoor.net/index.php?topic=26772.0

 en ook: https://encyclopedie.beneluxspoor.net/index.php/De_Galerie:_Haagse_Motorpost_uit_karton

[marco]

Leuk, hier ook 1 die al jaren plannen heeft ..... Welke kleur gaat het worden? : zie link

https://stortenbeker.eu/groot1.asp?f1=maatschappij_type_serie&q1=ns_mat_24&o2=&f2=&q2=&o3=&f3=&q3=&start=17