sabotage en zinken van de treinveerboot S.F. HYDRO op 20 FEBRUARI 1944

[Hans Reints]

S.F. HYDRO – 20 T H FEBRUARI 1944

Ik ben al een tijdje in het bezit van een Artitec spoorveerboot en heb daar een diorama omheen gemaakt. Bij het zoeken naar informatie over dit soort schepen liep ik tegen het verhaal van de “SF Hydro” aan. Het leek mij wel een leuk idee om dat hier te plaatsen. Hieronder volgt mijn bewerking van deze gebeurtenis die toen in Noorwegen plaats vond.

.
001 Mijn diorama, en inspiratie voor dit verhaal van de Artitec treinveerboot.

De stoomspoorwegveerboot “SF Hydro” deed van 1914 tot1944, dienst op het Tinnmeer in de Noorse provincie Telemark. De “SF Hydro” onderhield een stoomveerdienst tussen de plaatsen Mæl en Tinnoset en was een wezenlijk onderdeel van de Rjukan- en Tinnosetbanen. De kolen gestookte “SF Hydro” werd voornamelijk gebruikt om grondstoffen en kunstmest van de Norsk Hydro's fabriek in Rjukan naar de haven in Skien te vervoeren. Op 4 mei 1940 bereikten Duitse troepen Rjukan en namen de exploitatie van de veerdienst van de Noren over. Tijdens de Duitse bezetting van Noorwegen (1940-1945) was het gebied rond de Rjukanbanen van cruciaal belang in de strijd tussen het Noorse verzet en het Derde Rijk. In februari 1940, net voor de Duitse bezetting, werd het hele Vestfjorddalen en de scheepvaart dokken gesloten voor alle buitenlanders. Door gebrek aan kolen werden vanaf 1941 de ketels van de veerboten op hout gestookt. Een van de bijproducten in Rjukan was de productie van zwaar water - een belangrijk onderdeel in kernwapens en noodzakelijk als moderator in Duitse nucleaire ontwerpen. De waterstoffabriek in Vemork was de eerste massaproducent van zwaar water. In 1939 bedroeg de productie in Norsk Hydro’s niet meer als 20 kilogram. In 1939 vroeg het Duitse bedrijf IG Farben, die 25% van de aandelen in Norsk Hydro bezat, toestemming om vijf liter zwaar water te mogen importeren naar Duitsland. Dit werd in eerste instantie geweigerd wegens het ontbreken van een exportvergunning.
In oktober 1942 was “Operatie Korhoen” de eerste poging van het Noorse verzet om de productie van zwaar water te stoppen.(de productie van zwaar water was ondertussen opgelopen tot 5 liter per dag)  Deze “Operatie Korhoen” mislukte daar de bezetter de samenzweerders al snel te pakken kreeg. Als gevolg van deze mislukte sabotage poging werd vanaf 7 april 1942 het personenvervoer tussen Ingolfsland-Station en Rjukan stilgelegd. Tussen deze stations was het alleen aan soldaten, politie, fabrieksarbeiders en schoolkinderen toegestaan om van de trein gebruik te maken. Ter bescherming tegen luchtaanvallen werden op de fabriek Norsk Hydro’s in Vemork alle gevulde ammoniakwagens onder zware bewaking binnenshuis in een tunnel weggezet. Op 16 november 1943 bombardeerde 388 B-17 en B-24 bommenwerpers van de United States Air Forces de waterstoffabriek maar slaagde er niet in om de zwaarwaterfabriek, die zich onder zeven verdiepingen gewapend beton bevond, te beschadigen en/of buitenwerking testellen. Helaas verloren bij deze aanval 21 burgers het leven. Na dit bombardement besloten de Duitsers de productie bij Rjukan van zwaar water te annuleren en de rest van de kaliumhydroxide, waaruit het zware water werd gedestilleerd, naar Duitsland over te plaatsen. De verzetsbeweging was van dit voornemen op de hoogte en overwoog de trein op verschillende plaatsen op te blazen. Daar dit nog al risicovol en veel mankracht eiste, koos het verzet er voor om de veerboot “SF Hydro” aan te vallen. Om de verliezen van burgers te minimaliseren, stelde Kjell Nielsen, die voorman bij Norsk Hydro is, om het aftappen van de kaliumhydroxide een dag uit te stellen om zo de zending op een zondag te kunnen uitvoeren.
Op zaterdag 19 februari 1944 deelde fabrieksdirecteur Bjarne Nilssen aan de NSB mee dat wagon Lf4 nr. 32628 ,geladen met kaliumhydroxide, de volgende dag met trein nummer drie zou worden verzonden. Trein nummer 3 zal om 08.55 uur uit Rjukan vertrekken en om 9.45 uur bij de veerboot uit Mæl aansluiten. Trein nummer 3 zal volgens de tijdtafel om 11.35 uur in Tinnoset aankomen. NSB-wagen Lf4 nr. 32628 werd bij Norsk Hydro's geladen met 39 vaten zwaarwater, waarvan vijf vaten van 70 Kg bestemd waren voor Notodden. De geladen wagen werd op zaterdag in Rjukan weg gerangeerd, maar bleek na wegen een te groot ton-metergewicht of een te grote asdruk te hebben. Een gedeelte van de lading vaten werd overgeladen naar de L-84. De afgestelde wagons werden 's nachts bewaakt door twee burgers, Jon Berg en Oskar Andersen. Aan de enkele kilometers verderop gelegen veerkade van Mæl braken de saboteurs Alf Larsen, Knut Lier-Hansen, Rolf Sørlie en Knut Haukelid door het afgesloten hek van de veerkade. Zij drongen met 8.4 kg Nobel 808 plastic explosief, die samen met twee timers gemaakt van wekkers verstopt waren in een oude zak, de “SF Hydro” binnen. Helaas werden zij gesnapt door een van de twee bewakers. Lier-Hansen gaf aan dat zij arbeiders waren en aan boord wilde slapen. Uiteindelijk lukte het hen de bewaker te overtuigen en mochten zij aan boord blijven slapen. Sørlie en Haukelid gingen benedendeks waar zij twee uur doorbrachten met het plaatsen van 8,4 kilogram plastic explosieven. Ze plaatsten deze Nobel 808 explosieven in een cirkelvormige formatie die een doorsnede had van 3,6 meter. De explosie zou een gat van één tot twee vierkante meter in de romp van de “SF Hydro” moeten maken. Volgens Haukelid, die de explosie expert was, is een explosie het meest effectief als ze in de boeg van de “SF Hydro” word geplaatst. Een “boeg” explosie zorgt ervoor dat de ruimtes in het voorschip vrij snel vol lopen en de “SF Hydro” stuurlast krijg. Door het inzinken van de kop komen de schroeven en het roer snel uit het water en verliest de kapitein en de bemanning de controle over de “SF Hydro”. Haukelid stelde ook vast dat de explosie groot genoeg moest zijn om de “SF Hydro” snel tot zinken te brengen, maar niet zo ernstig mag zijn dat er slachtoffers vallen onder passagiers en bemanning." De timing was ingesteld om de “SF Hydro” te laten zinken op het diepste deel van het meer, maar dicht genoeg bij de kust om eventuele overlevenden een hoop op redding te geven.  Na hun werk gedaan te hebben verlieten de saboteurs ongezien de “SF Hydro” en vertrokken Larsen en Haukelid naar Zweden en Sørlie ging naar Hardangervidda.
Het was op de ochtend van de 20ste februari 1944 rustig weer, met een buiten temperatuur van −9 °C, als om 10.15 uur, vlak voor het bereiken van de vuurtoren bij Urdalen, de bom ontplofte. Na de klap zag de Kapitein nog kans de koers van de “SF Hydro” richting kust te veranderen maar moest al snel zijn poging opgeven en snel het schip verlaten. Het zinken en kapseizen van de “SF Hydro” ging zo snel in zijn werk dat de bemanning er niet in slaagde om alle reddingsboten los te maken. Om 10.30 uur zonk de “SF Hydro” naar een diepte van 430 meter. Omstanders aan de wal die van het zinken getuigen waren schoten met hun bootjes te hulp maar konden niet voorkomen dat de “SF Hydro” 14 Noorse bemanningsleden en passagiers en vier Duitse soldaten mee naar beneden nam. Negenentwintig mensen overleefden de ramp met de “SF Hydro”. Sommige Noorse redders vonden dat de Duitsers niet gered moesten worden, maar deze houding overheerste niet en vier Duitse soldaten werden gered. Acht dagen na het incident ging de “SF Rjukanfos” naar de plaats van het afborrelen van de “SF Hydro” voor een herdenkingsdienst. Deze voor de Duitsers grote ramp, er konden slechts 4 vaten van de lading geborgen worden, belemmerden het Duitse kernwapenprogramma aanzienlijk. Hoewel de schade meeviel, en de voorraad zwaar water onbeschadigd was, besloten de Duitsers de fabriek te ontmantelen en de productie naar Duitsland te verplaatsen aangezien de Duitse kerngeleerde Walter Bothe in 1941 (ten onrechte) veronderstelde, dat alleen zwaar water als moderator kon worden gebruikt in een kernreactor.


002 Vemork Hydroelectricplant in 1935


003 De fabriek in Vemork.


004 technische tekening van een Duitse kernbom type II in 1943


005 Stasjon van Mæl met op de achtergrond de FS Hydro


006 De SF Hydro aan het steiger te Mæl


007 De SF Hydro aan het steiger in Mæl


008 Veerboot met spooraansluiting gelijk aan die in Mæl


009 een andere motorpont aan het steiger van Mæl in 2004